Dziewczyna o czterech palcach – Marek Krajewski

Lata dwudzieste, młode polskie państwo boryka się z problemami na każdej z granic. Edward Popielski oddelegowany na wschodnie rubieże ma ścigać niebezpiecznych bandytów. Tajemnicze samobójstwo polskiego urzędnika zmusza śledczego z Lwowa do wniknięcia w skomplikowane relacje z ludźmi powiązanymi w obce wywiady.

Rozgrywka, w której stawką jest najwyższe dobro państwa rozgrywa się na ulicach Gdańska i niemieckiego Sopotu, w zapyziałych miasteczkach na wschodzie i ponurych zaułkach biedy warszawskiego Grochowa.

Kluczowym elementem do rozwiązania sprawy okaże się zamiłowanie bohatera do szachów.

Ósma powieść z cyklu „Edward Popielski” odchodzi od konwencji kryminału, kierując się w stronę klasycznej powieści szpiegowskiej. Klimat retro wciąż dominuje a Krajewski z pietyzmem portretuje kolejne przedwojenne miasta.

 

Ślepnąc od świateł – Jakub Żulczyk

Chciał być artystą. ASP szybko go zmęczyła. Pozostało zainteresowanie malarstwem i wrodzony dar estetyki. Nocna Warszawa zawładnęła Jackiem bez reszty. Stał się niezbędnym dla ożywającej nocą mrocznej tkanki wielkiego miasta.

Kokainę dowozi precyzyjnie na czas. Nocny dostawca rakietowego paliwa dla celebrytów, polityków jest lekiem na całe zło. Potrzebującym nie kojarzy się z szemranym dilerem na rogu Wilczej i Poznańskiej. Już bardziej jak mobilny emisariusz Sotheby’s dowożący precjoza z galanterią pakowane w złotą folię.

Polityk, żona prezesa, telewizyjny guru – dla Jacka wszyscy są równi i równie potrzebujący.

Ale Jacek myśli już tylko o przerwie. Marzy o długich wakacjach parę tysięcy kilometrów stąd. Pulsujące głębokim basem tempo życia zmienia się w odmierzanie minut do upragnionego końca wachty.

Bezsenność i wydłużający się wbrew fizyce czas to coś co wybija się w tej opowieści na plan pierwszy. Wypełniają go zdarzenia niebezpiecznie oddalające bohatera od upragnionego odpoczynku.

Czytając „Ślepnąc od świateł” niemalże fizycznie można odczuć zmęczenie i tępy puls odmierzający czas do katastrofy. W tym fascynującym znaczeniu, w którym nie sposób oderwać się od lektury.

 

Ślepnąc od świateł – serial

Kuba jest perfekcjonistą i zawodowcem. Jego poukładany świat nie wychodzi poza utarte zwyczaje i procedury. Kuba jest dealerem gwiazd. Z gwarancją dostawy w minutach zapewnia stały dostęp do towaru niesfornym celebrytom, zapracowanym prezesom i znudzonym żonom biznesmenów.

Zmęczony ciągłym napięciem, swoim twardogłowym „szefem” Jackiem i jego brygadą dowodzoną przez brutalnego „Stryja” Kuba marzy o długich wakacjach na końcu świata. W ręku ma bilety do Argentyny. Gdy zamyka oczy, widzi rajską plażę. Moment spełnienia wizji przybliża się z każdą dobą.

Zegar tyka a  poukładany świat zaczyna się sypać. Stara gwardia wraca z odsiadki. Dario przejmuje terytorium, którego ważnym zasobem jest robiący świetne obroty dealer.

Ekranizacja powieści Żulczyka, zdumiewająco dobra jak na polskie możliwości. HBO zdecydowało się na serial, skreślając tym samym tempo, które w książce wybija przyspieszony puls głównego bohatera i chroniczny brak snu. Pozostał nadciągający kataklizm i nieuchronna rozpacz w świetle rozpadającego się mikro świata głównego bohatera.

Tym co wynosi serial na wyższe poziomy jest Jan Frycz. Przerażający, nieobliczalny. Towarzyszą mu świetni Chabior, Więckiewicz i debiutujący Kamil Nożyński.

Jest „sztywniutko”,jakby podsumował raper „Piorun”.

 

Król – Szczepan Twardoch

Nazywali go „Kumem”, nigdy panem Kaplicą czy szefem. Ale kumem nie był, bo poza dobrotliwym uśmiechem i sylwetką podtuczonego subiekta nie miał do zaoferowania nic więcej jak tylko ból i kłopoty.

Jego karzącą ręką był znany na całą Warszawę bokser. Jakub Szapiro, zawodnik Makabi Warszawa. Zabójcze prawe sierpowe i łamiące szczęki podbródkowe na ulicy uzupełniał składaną metalową pałką i nieodłącznym rewolwerem.

Wesołą kompanię Kuma uzupełnia milczący Munja, zwalisty i jakby nie do końca rozgarnięty pan Pantaleon. Jest też pan Radziwiłek, który ma posłuch u Kaplicy i wzbudza przerażenie wszystkich pozostałych.

Rano można ich znaleźć w paszteciarni Sobenskiego, na Lesznie. Wieczorem u Ryfki w jej eleganckim burdelu. Wszyscy wokół wiedzą, że cała dzielnica północna od Alei po zawszone podwórka Muranowa należą do Kuma Kaplicy.

9 lipca 1937 to ostatni dzień życia Nauma Bernsztajna. Dłużnikom Kuma nie będzie przebaczone. Zapłacą, choćby swoim ciałem rozrzuconym po podwarszawskich gliniankach. Mojsze Bernsztajn zapamięta ten dzień do końca swojego życia – Jakow Szapiro stojący w drzwiach i ojciec bez słowa wyciągany za brodę z własnego mieszkania.

„Król” wciąga od pierwszego zdania i trudno się od tej powieści oderwać do ostatniej strony. Klimat przedwojennej Warszawy, nieistniejący już świat Tłomackich i Karcelaka, wartka akcja i krwiste postaci. Do tego świetnie prowadzona intryga i szczypta mistyki pod znakiem dryfującego nad Warszawą kaszlota.  Cymesik!

 

 

Ludzie i zwierzęta – Antonina Żabińska

Niezwykła pośród wielu okupacyjnych wspomnień autobiografia, bo i autorka niezwykła.

Jako żona zoologa pasjonata partnerowała Janowi w misji tworzenia „zoologa” w Warszawie. Gdy Jana Żabińskiego zabrakło, na swoje barki przejęła ciężar utrzymania rodziny i całego ogrodowego inwentarza.

Gdy we wrześniu 1939 roku rozległy się syreny przeciwlotnicze, nie zdołali z Janem uchronić swoich podopiecznych przed bombami. W zniszczonym jak i cała Warszawa ogrodzie zajęli się ratowaniem już nie tylko ocalałych z pożogi zwierząt, ale i ludzi.

Mały biały domek przy ul. Ratuszowej na kilka lat stał się ostoją dla uciekinierów z getta.

Tuż po wojnie za trud i wskrzeszenie nowego warszawskiego ZOO z wojennych zgliszczy państwo Żabińscy doczekali się jedynie relegowania ze swojego ukochanego miejsca w Warszawie. Doceniło ich za to Państwo Żydowskie honorując tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Biografia Antoniny Żabińskiej prócz ludzi i zwierząt ma jeszcze jednego, milczącego bohatera. To Praga Północ i tereny ZOO – Ratuszowa, Jagiellońska, Stalowa i Targowa. Krajobrazy, które powoli odchodzą w zapomnienie.

 

Dwór – Isaac Bashevis Singer

Bóg sprzyja Kalmanowi Jakobi. Jego zaradność i pracowitość pozwalają wydzierżawić podupadający dwór hrabiego Jampolskiego. Wraz z sukcesem ekonomicznym przychodzi powszechne poważanie żydowskiej diaspory. Wreszcie pojawiają się godni kandydaci na mężów dla córek Kalmana, a jego stać na godny posag i wyprawienie tradycyjnego żydowskiego wesela.

Ale z zasobnością przychodzą też ludzkie demony. Zazdrość, zawiść, chciwość. Wokół Kamana zbiera się coraz więcej osób depczących świętą żydowską tradycję. Dybuków, jakby ich mógł nazwać sam bohater powieści.

„Dwór” to klasyczna powieść Isaaca Singera, dzieło epickie nie tylko z uwagi na zaginione dziedzictwo dawnego Judaizmu. To także świetnie odmalowany obraz polskiego społeczeństwa. O tyle cenniejszy, że widziany z perspektywy „drugiej strony”.

Powieść w przeważającej części skupia się na opisie osobliwej z dzisiejszego punktu widzenia codzienności społeczności semickiej z ich głęboką wiarą i wszelką aktywnością podporządkowaną rytuałowi.

To także zapis skomplikowanych relacji na poziomie wiary – pomiędzy ortodoksyjną wiarą a chasydyzmem – i na poziomie samoświadomości – pomiędzy żydowską tradycją a światowym postępem u progu XX wieku.

Powieść Singera wbrew opinii o autorze jako obserwatora własnej nacji stanowi niezwykły obraz Polski i Polaków w burzliwych czasach Zaborów, czasach niezwykłych przemian społecznych i ekonomicznych po katastrofie Powstania Styczniowego.

 

 

Szemrane Towarzystwo Niegdysiejszej Warszawy – Stanisław Milewski

Szrajbuję Ci ksywę, byś kumał co słychać z naszymi sztamakami Józkiem i Jaśkiem. Przed Wojtkiem poganiali oni do Kalisza za żłob na jucht dolinowy do motja. Przy robocie dziakowali kiftanowi 2 majchry, za co szpagaty zabindowali im manele i wsadzili do kwaczu.

Opowieść Milewskiego zaczyna się spacerem w miejscach, których nie ma już nawet na zabytkowych dagerotypach. Warszawa, dziś ogromna aglomeracja wchłaniająca kolejne miasteczka w promieniu kilkunastu kilometrów od centrum, jeszcze w XIX wieku skupiała się wokół Starego Miasta i kilku ulic Śródmieścia. Szemrane towarzystwo istniało od zawsze. W Warszawie bywało się na robocie, u siebie tolerowało wyłącznie swojaków. W takie miejsca nie zagłębiał się nikt, komu życie było miłe.

Wiktor Gomulicki wspominał, że w młodości znał człowieka pamiętającego czasy, gdy na Marywilu – tam gdzie dziś Teatr Wielki – rozciągało się pustkowie pełne dołów, na które nikt nie śmiał zapuścić się nocą w obawie, by go nie obdarto.

Milewski sięga daleko, momentami aż do czasów zaborów. Ma to swój sens, zważywszy zarówno na obyczaje przestępczego światka jak i skorumpowanego i zdemoralizowanego ówczesną sytuacją polityczną aparatu sprawiedliwości. Wspomina chociażby „Libri maleficorum et damnatorum (księgi złoczyńców i skazańców) – prawdziwy literacki relikt poprzednich stuleci.

„Kto by okradł króla lub rycerza, ulegnie oszelmowaniu, czyli obcięciu jednego ucha” – stanowiło dawne prawo rozciągnięte potem i na inne przypadki kradzieży w przypadku recydywy (…)”

Książka skupia się jednak przede wszystkim na początkach XX wieku – czasach doliniarzy, szopenfeldziarzy i wszelkich odmian „szemranego towarzystwa”. Bogato ilustrowana opowieść klasyfikuje złoczyńców w iście biologiczną tablice gatunków, dzieląc na kategorie i hierarchie złodziejskiej diaspory. Całość nieodzownie kojarzy się z musicalem „Halo Szpicbródka” czy klimatyczną komedią „Vabank”. To oczywiście tylko część przedwojennego blichtru warszawskich „chłopców z ferajny”. Największą grupę stanowili nadal ordynarni złodzieje i dziwki z przedmieść, zazwyczaj nie mieszczący się w kadrze kolorowych retro kryminałów.

Autor skrupulatnie odnotowuje największe zbrodnie stolicy, które na długie miesiące rozpalały szpalty lokalnych gazet. Czytelnicy zaznajomieni z największymi sławami przestępczego światka z wypiekami na twarzach czekali na kolejne doniesienia „Kuriera Warszawskiego”.

Te mrożące krew w żyłach naszych pradziadków opowieści nie szokują już tak bardzo, momentami wręcz śmiesząc zaprzeszłą obyczajowością czy skalą. W wieku XXI zmieniła się perspektywa: szemrane towarzystwo stało się elitą w garniturach, bez pośpiechu okradającą ogół w majestacie prawa.

„Szemrane towarzystwo niegdysiejszej Warszawy” to pozycja popularno – naukowa i nie każdemu przypadnie do gustu. Będzie natomiast doskonałym uzupełnieniem wiedzy dla Varsavianistów i miłośników historii.

 

 

Chłopaki nie płaczą – Krzysztof Varga

Choć tytuł sugeruje, że mamy do czynienia ze skryptem wziętej polskiej komedii, powieść Krzysztofa Vargi nie była przyczynkiem do tegoż filmu. Debiutancka powieść Vargi w najprostszym ujęciu traktuje o „przygodach” grupy młodych facetów w ich naturalnym samczym środowisku.

Istotą ich egzystencji jest więc przetaczanie się przez nocne plenery miasta i wsi, zbiorowe szaleństwo pijaństwa i rozpusty, bełkotliwe monologi ocierające się o pseudofilozofie. Czyli w istocie typowy behawioryzm każdego pokolenia wchodzącego w życie z zachwytem i zachłyśnięciem się brakiem hamulców.

Szaleństwo Kudłatego, Dżaby, Szamana i innych ma też w sobie nostalgię, w jaką każde pokolenie popada nieuchronnie wraz z nastawieniem się na tory karier i zwykłego dorosłego życia. Owe „a pamiętasz jak…” jest lajtmotivem książki i zarazem charakterystycznym dla autora powrotem do przeszłości. Już w pierwszej dużej formie Krzysztof Varga daje upust swojemu stylowi monologu, w którym padają dziesiątki nazw: piosenek, zespołów, produktów, ulic.

„Chłopaki nie płaczą” nie mają liniowego ciągu przyczynowo – skutkowego. To raczej zbiór swoistych „memuarów” głównego bohatera – opowiadań skaczących od tu i teraz do cudownych lat młodości. Najważniejszym elementem tej figury jest więc nastrój a nie opowiadana historia.

 

Wschód – Andrzej Stasiuk

Wschód zaczyna się u Stasiuka tuż za Wisłą, zaraz jak Mostem Śląsko – Dąbrowskim minie się „Miśki” i wkroczy w zonę przybyszów wylewających się z brudnych peronów Dworca Wschodniego i Dworca Wileńskiego.

Praga to przedsionek świata ciągnącego się od Grochowa przez Podlasie, bezkresy Rosji i jej rubieże graniczące z puchnącym od groszowych światełek ledowych gigantem Wschodu – Chinami. Gdzieś lekko w bok jest też bezkres mongolskich stepów – świata napędzanego podpałką z wielbłądziego gówna („przecież drewna tam nie ma”), wciąż przywiewający do nas wspomnienie dzikich hord Czyngis Chana.

„Wschód” Andrzeja Stasiuka miesza się ze sobą w olbrzymim tyglu zwyczaje, zachowania, zapachy i mentalność. Nie ma tu zachwytu nad pomnikami przyrody i opisy skarbów dziedzictwa kulturowego. Jest zaduma nad człowiekiem i swoistym contunuum losów całych pokoleń. Podlasie przypomina bezkresy ruskiego pogranicza, Ułan Bator momentami zmienia się w zapyziałe uliczki Grochowa. Rdzewiejące PGR-y pod Lublinem nie są daleko od poradzieckiego bezludzia.

Stasiuk odżegnuje się od nazywania go reporterem czy podróżnikiem. Wzdryga się na słowo turysta. A jednak każda z jego podróży zaczyna się na Wschodnim (no, czasem na Okęciu ale w kierunku Moskwa czy Pekin) a wszystkie wyprawy to poszukiwanie korzeni naszej mentalności i próba zrozumienia własnego narodu pełnego buty i pychy, ale przynależnego bliżej Wschodowi niż Zachodowi.

To nie jest reportaż. To nie jest opowieść dzielnego podróżnika po bezdrożach. To rewizja stanu umysłów i podróż w czasie. Stąd do Ułan Bator. Z Erenchot do Henan. Z Pekinu do Bełżca.

 

Wilk – Marek Hłasko

Prawdziwy pogrobowiec, ewenement na skalę literatury światowej. Sześćdziesiąt lat na półkach leżała pierwsza „dorosła” powieść Marka Hłaski. Można nazwać ją debiutem literackim, choć debiut tego pisarza jest rzeczą bardziej zawiłą.

„WIlk” wydobyty z czeluści archiwów, nigdy nie wydany ale istniejący w kilku wersjach złożonych w wydawnictwie stał się sensacją polskiego literackiego roku 2015. Powieść odnalazł, opracował i szeroko skomentował Radosław Młynarczyk – student Wydziału Filologicznego UG. Wydanie Krytyczne „Wilka” zawiera wstęp historycznoliteracki oraz głęboką analizę struktury dzieła. We wstępie Młynarczyk wyjaśnia genezę tytułu „Wilk” – nieco enigmatyczną i traktowaną przez samego Hłaskę wymiennie z kilkoma innymi tytułami, w tym alternatywną „Sonatą Marymoncką”. Ta ostatecznie stała się inną opowieścią o tym samym bohaterze.

„Interweniować? Gdzie? W składzie węgla chyba. Do rodziców nie chodzę. To jest, proszę Pana, Marymont!”

„Wilk” opowiada wczesne lata z życia Ryśka Lewandowskiego. Akcja toczy się w latach dwudziestych na warszawskim Marymoncie. Dla jednych to czas chwytającej za serce polskości i rozkwitu szklanych domów, dla innych wciąż pogłębiająca się szczelina między bogactwem a nędzą.

Marymont podkreśla beznadziejność. Błotniste przedmieścia Żoliborza tuż „za miedzą” mają rosnące nowe domy o regularnych, jasnych fasadach. Tu na miejscu króluje jednak brud i chaos. Marymonckie niebrukowane zaułki to siedlisko lumpenproletariatu i marginesu społecznego. Rzadko kto ma tu pracę, a jeśli już to najgorszą z możliwych.

 

Hłasko moralizuje. „Żywot Ryśka Lewandowskiego” zaczyna się od dziecięcych jeszcze rojeń o byciu kowbojem z amerykańskich filmów. Nastolatek bez szans na przyszłość szybko ewoluuje w stronę beznadziejnej szarpaniny z życiem. Początkowo zapatrzony w jedynych „panów” w okolicy – marymonckich zakapiorów i złodziei szybko konkluduje, że nie jest pisana mu taka kariera. W swoim pochodzie do dorosłości Rysiek wybierze jeszcze kilka dróg, z których żadna nie będzie łatwa i przyjemna. Suspensem „Wilka” jest zgrzytająca dziś historycznie jedyna alternatywa dla bohatera. Nazywa się komunizm i zdaje się być samotnym światełkiem w tunelu dla marymonckiej biedoty. Ta cecha „Wilka” wzmocniona zostanie wkrótce właśnie w „Sonacie Marymonckiej” (wydanej pośmiertnie w 1982 roku, ewidentnie z klucza partyjnego zamordystycznej władzy Jaruzelskiego).

Debiut Marka Hłaski jest faktycznie sensacyjny w kontekście jego późniejszej twórczości. Autor będący dziś ikoną buntu przeciw socrealizmowi i polskim Jamesem Deanem moralizuje w stylu Dostojewskiego a „Wilk” jako jedyna bodajże powieść sięga do okresu innego niż współczesny autorowi. Środowisko lat dwudziestych warszawskiego Marymontu musiał więc autor dosyć gruntownie zbadać obyczajowo, geograficznie ale i językowo – po wojnie Warszawa to skrajnie inne miejsce, bez dawnych ulic, krajobrazów a przede wszystkim bez tamtych ludzi.

„Wilk” to powieść szalenie pesymistyczna i szorstka, ale pokazująca wielką wrażliwość autora. Pomimo kilku mankamentów można ją śmiało porównać do arcydzieła amerykańskiej klasyki – „Gron gniewu”, których sam Hłasko prawdopodobnie nie znał.

„Cóż to za życie – z pogardą parsknął tamten – Żyjem i nie żyjem, robiem i nie robiem, żyć ci nie dadzą, zabić się nie wolno, cały czas na granicy jakiejś ostatniej człowiek się błąka pomiędzy tym a tym, głowę zatraca, gdzie jest”